Tarih, Mart 2018.
Türkiye’de sarı taksi – Uber tartışması giderek alevleniyordu. Ruhsatsız araçlarla çalıştığı, yasal düzenlemelere uymayarak haksız rekabete neden olduğu gerekçesiyle Uber’e açtığı dava iki yıldır devam ediyordu. Taksiciler protesto aksiyonları yaparken Uber şoförlerinin de şiddete maruz kaldığı argüman ediliyordu.Tartışmalar sonrası yasal süreç taksicilerin zaferiyle sonuçlandı.
Mahkeme kararıyla 2019’da erişime engellenen Uber, 2020 sonunda ise “sadece” taksilerle çalışma koşuluyla tekrar kullanıma açıldı.
Mobil uygulama üzerinden araç çağırma platformu olan Uber Technologies, Inc. San Francisco merkezli bir Amerikan şirketi. Travis Kalanick ve Garrett Camp tarafından 2009’da kurulan şirket, yasal statüsü ve taksi pazarında yarattığı değişimler nedeniyle dünyanın dört bir yanında meseleler yaşarken süratle büyüdüve yıllık 17 milyar dolardan fazla gelir elde eden bir şirkete dönüştü. Kalanick ve Camp ise Forbes’in en zenginler listesine girdi.
Şu anda dünya genelinde 72 ülkede faaliyet gösteren Uber, Türkiye pazarına Haziran 2014’te girdi. Şirket, araç şoförü sayısını 2017’de yaklaşık 3 bin, 2018’de ise 8 bin olarak açıklamıştı. Taksicilere nazaran ise o devir bu sayı 10 bini geçiyordu. Lisansı bulunmayan şirketin Türkiye’den kazandığı yüzde 20’lik komitenin vergisini ödemeye başlaması ise 2018’in son periyodunu buldu.
Peki Uber, yasal bir statüsü olmadan Türkiye’deki faaliyetlerini sürdürmeyi ve genişletmeyi nasıl başardı?
DW Türkçe’nin Milletlerarası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile birlikte yürüttüğü “The Uber Files” araştırmasına nazaran Uber, muvaffakiyet sağlamak için girdiği tüm ülkelerde misal taktikler kullandı. Şirket, sızdırılan iç kayıtlarına nazaran teknolojiden yararlanarak agresif lobi faaliyetleri yürüterek ve kanunları hiçe sayarak birkaç teknoloji uzmanı çalıştıran bir San Francisco teşebbüsünden global bir dev haline geldi.
DW Türkçe’nin incelediği kayıtlara nazaran, Uber’in Türkiye’de ruhsatsız araçlarla büyümesi taksicileri ayağa kaldırırken art planda lobi faaliyetleri sürüyordu. Uber, Türkiye’deki varlığını garantilemek için Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a yakın isimleri radarına aldı. Periyodun bakanları Ali Babacan ve Mehmet Şimşek’in Erdoğan’ı ikna etmesi için harekete geçen şirket, birinci olarak AKP kurucularından olan ve bir danışmanlık firması bulunan Cuneyd Zapsu’ya ulaştı.
Erdoğan’a yakın isimler hedeflendi
Tüm dünyada eş vakitli olarak yayınlanan ve Türkiye’ye ait dokümanları yalnızca DW Türkçe’nin incelediği araştırmaya nazaran Uber, Türkiye piyasasına girmeden evvel karşılaşacağı yasal badireler ve engellenme riskinin farkındaydı. Türkiye’de lisans almayı garantilemek için Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a yakın isimler üzerinden lobi faaliyetleri yürüten şirket, böylelikle her türlü yasal düzenlemeyi rahatlıkla yaptırmayı amaçlıyordu.
İncelenen dokümanlara nazaran, Uber Türkiye’ye girmeye hazırlanırken pazar araştırması yapan bir yönetici, “Önemli bir nokta şu ki, RTE (Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan) bu günlerde yabancı internet şirketlerine karşı çok agresif. Twitter ve Youtube’u vergi ödememekle suçluyor… O halde tüm bu (yaratıcı!) argümanlara karşı hazırlıklı olmalıyız” dedi.
Türkiye’de birinci olarak taksilerle işe başlayan Uber, taksi ruhsatı olmayan araç sahipleriyle müşterilerin karşılıklı hizmet alım satımına imkan sağlayacak peer-to-peer, yani bireyler ortası iş modeli P2P’nin lansmanı için de gayeleri ve riskleri belirlemeye başladı.
Bu formda işleyen platformlar kullanıcıların birbirlerine mal ve hizmet alıp satmalarını sağlarken karşılığında da bir komite alyor.
Eylül 2014 tarihli toplantı notlarına nazaran şirket yöneticileri, Türkiye’de güçlü olan taksi lobisinin vereceği yanıt taksicilerin imajını olumsuz etkileyecek olsa da Uber’in “topla tüfekle saldırmak” yerine, daha ölçülü bir karşılık vermeleri gerektiğini belirttiler. Bir yönetici “Gerçek şu ki Türkiye, şoför ortaklarımız için şiddet riskine kayıtsız kalan büyük, makûs Amerikan şirketi olarak kabul edilirsek, kamuoyunu kazanamayacağımız çok milliyetçi bir pazar” dedi.
“Cesur korsan taksicilere muhtaçlığımız var”
Aynı toplantıda korsan taksilerle çalışma da gündeme geldi. Korsan taksicileri olağan iş ortakları olarak tanımlayan şirket yetkilileri, Türkiye’deki kanunlara nazaran ticari ehliyeti olmayan ve taksi nakliyatı yapan şoförlerin yalnızca para cezası ile cezalandırıldığına dikkat çekti. Dokümanlara nazaran korsan taksicilerin sisteme kayıt olduğunda daha şeffaf hale geleceğini ve bunun onlar için sorun oluşturabileceğini söyleyen bir yöneticinin şöyle dedi:
“Bu yüzden başlangıçta şoförleri bulmakta zorlanabiliriz, cesurlara muhtaçlığımız var ve cezaları ödeyeceğimizi garanti ediyoruz.”
Uber, Türkiye’de faaliyete geçtikten çabucak sonra bir lobi kitapçığı hazırlatarak stratejilerini de belirledi. Şirketin temel maksatlarından biri, “kilit iş ve siyasi paydaşları” belirleyerek lüks nakliyecilikte “daha güzel bir” lisanslama planı için “yasa yapma sürecinin etkin bir oyuncusu olmak”tı.
Ekim 2014’teki yazışmalarda Türkiye’den sorumlu bir yönetici, Uber’in P2P lansmanının Cumhurbaşkanı Erdoğan’a Twitter ve Youtube hadisesi üzere aktarılma riskine karşı, AKP kabinesinden “entelektüel ve teknoloji meraklısı kişilerle” irtibata geçeceklerini söyledi.
Babacan ve Şimşek ile görüşme
Bu isimler periyodun İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcısı Ali Babacan ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’ti. Yazışmalara nazaran Babacan, o tarihten evvel şirket kurucusu Travis Kalanick ile görüşmüş, Şimşek ise yakın vakitte Londra’da Uber’i destekleyen bir tweet atmıştı.
Toplantılarda “Amacımız, taksi lobisinden evvel bu iki kişinin Uber’i Erdoğan’a anlatmasını sağlamak” diyen Uber yöneticisi, periyodun İstanbul Büyükşehir Belediye Lideri Kadir Topbaş ile konuşmanın taksi lobisini harekete geçirebileceğinden Topbaş’tan evvel daha kıdemli beşerlerle irtibata geçmeyi deneyeceklerini tabir etti.
Şirket, Babacan ve Şimşek’e “AKP’nin kurucularından ve Erdoğan’ın yakın arkadaşı olan” Cuneyd Zapsu üzerinden ulaşmaya karar verdi.
Öte yandan eski İçişleri Bakanı Abdülkadir Aksu’nun oğlu Murat Aksu’ya ilişkin bir hukuk ofisi olan ASC Hukuk ile de mümkün bir yardım için bağlantıya geçeceklerini belirttiler.
AKP kurucularından olan Zapsu, 2001 ile 2008 yılları ortasında partinin merkez yürütme konseyi üyesiydi. Zapsu, Erdoğan’ın Başbakanlık periyodunda danışmanlığını üstlendi. 2008 yılına kadar AKP Merkez Karar Yürütme Konseyi’nde (MKYK) olan ve Genel Lider Erdoğan’ın Özel Asistanlığı ve Data Koordinatörlüğünü yapan Zapsu, 2008 yılında etkin siyasi misyonlarından istifa ederek kurduğu Cuneyd Zapsu Danışmanlık A.Ş. ile memleketler arası yatırım ve idare danışmanlığı hizmeti vermeye başladı.
Cuneyd Zapsu 150 bin dolar istedi
Kayıtlara nazaran UBER yöneticileri İstanbul’da Zapsu ve şirket yetkilisi ile bir yemek gerçekleştirdi. Görüşmede Zapsu’nun şirketi, Uber’in Türkiye pazarında işlerini kolaylaştıracak kilit şahısları belirledi. Valilerden belediye liderlerine, taksi plakası sahiplerinden medya şirketlerinin liderleri ve içişleri, ulaştırma ve maliye bakanlarına yaklaşık 30 kişilik bir liste sunan Zapsu’nun şirket yöneticisi, bu bireylerin kim oldukları ve şirketten duymak istedikleri iletinin ne olduğu konusunda Uber’e yardım edeceklerini belirtti. Ayrıyeten 2015 seçimlerinin öncesi ve sonrasında yanlışsız bağlantı kanalları kurmaları için şirkete rehberlik edeceklerini söz etti.
Görüşmenin akabinde Aralık 2014’te Zapsu’nun danışmanlık firması Uber’e bir muahede taslağı gönderdi. Taslağa nazaran Zapsu, üç aylık lobi faaliyeti için ayda 50 bin dolarlık fiyat talep ediyordu.
Üst seviye bir yönetici, “Fiyat çok yüksek ancak muhtemelen Türkiye’de sahiden büyümemizin tek yolu Cuneyd Zapsu üzere nüfuz sahibi birinin bizi değerli Türklerin radarına sokması” dedi. Fakat iki şirket fiyatta anlaşamayınca o periyot resmi bir muahede yapılmadı.
Yazışmalarda Zapsu’nun Erdoğan’ın birinci periyodundan olduğu ve tesirini yitirdiğini lisana getiren şirket yöneticileri, kendisine son deva olarak başvurmayı düşünerek yeni alternatiflere yöneldi.
“Hükümetin göz yummasını sağlayabilir”
Şirket yöneticilerine nazaran Uber’in Türkiye’de yapacağı bir iş iştiraki da kanunların değiştirilmesine yardımcı olabilirdi.
Ocak 2015’teki bir yazışmada, Türkiye’den sorumlu bir yönetici, kurduğu kontakların kendilerine paydaşlık için Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın imam hatip lisesinden arkadaşı Hasan Gürsoy’un sahibi olduğu Gürsoy İnşaat’ı tavsiye ettiğini söyledi. Şirketin yüklü olarak inşaat ve alışveriş merkezi işletmeciliği yaptığını ve ulaşıma yatırım yapmayı planladığını anlatan yönetici, “Özellikle özel jet kiralama. Hükümet ve Cumhurbaşkanı ile çok uygun temasları var, nitekim bu şirket AKP periyodunda yükseldi. Temasımız aracılığıyla kendisine ulaştık ve çok ilgilendiler. Sahiden de bu adam hükümetin evvel Uber’e göz yummasına ve sonra da gerekli P2P düzenlemelerine gitmesine meydan verebilir. Onlarla bir muahede yaparsak, Zapsu’nun hizmetlerine gereksinim duymuyor olacağız” dedi.
Uber daha sonra iki şirketle daha stratejik yatırım görüşmesi yaptı.
Şubat 2015’te ise periyodun Maliye Bakanı Mehmet Şimşek ile görüşme gerçekleşti. Şimşek’le görüşmenin hangi lobici ya da temaslar aracılığıyla gerçekleştirildiği sızan evraklarda meçhul kaldı. Şimşek’in bu görüşmesi kamuya açık kaynaklarda da yer almadı.
“Şimşek çok destekleyici”
“Yenilikçilik ve şeffaflık yanlısı” olarak tanımladıkları Bakan Şimşek ile görüşmenin olumlu geçtiğinin belirtildiği şirket notlarında Şimşek’in, Uber’in Türkiye’de faaliyet göstermesi konusunda “çok destekleyici” olduğu söz edildi. Şirket notlarında “Bizden Gelir yönetimi ile görüşmemizi istedi. (Onlardan da Uber konusunda olumlu olmalarını talep etti.) Twitter yasasını incelememizi tembih etti. Uber, e-araç çağırma düzenlemeleri ve P2P hakkında Bakan’a bir teklif sunacak” denildi.
Dönemin İktisattan Sorumlu Başbakan Yardımcısı Ali Babacan’ın o periyot Uber CEO’su olan Travis Kalanick ve şirket kurucusu Garrett Camp ile yemek yediği de Uber yöneticilerinin iç yazışmalarında ortaya çıktı. Üst seviye bir Uber yöneticisi, 30 Haziran 2016’da şirketin diğer bir üst yöneticisine yazdığı bir e-postada şöyle dedi:
“Yemekte Türkiye eski Başbakan Yardımcısı’nın yanında oturuyorum. Yaklaşık üç yıl evvel Travis ve Garrett ile yemek yediğini söylüyor. Rastgele bir kıymeti var mı? Şayet öyleyse, ondan bizim için ne yapmasını isteyebilirim?”
Diğer yönetici, “Sanmıyorum ancak onunla sohbet etmeye paha. İktisattan sorumlu eski Başbakan Yardımcısıydı, fakat aldığımız bilgilere nazaran Erdoğan’ın gözünden düştü ve son kabine değişikliğinde diğer bir bakanlık misyonuna atanmadı” karşılığını verdi.
Uber, Türkiye’deki stratejik paydaşlık planını ise hayata geçiremedi. Eylül 2015’teki yazışmalarda firmaların birçoklarının Türkiye’deki gergin siyasi ortamdan ötürü ya da taksi kesimini etkilemek istemedikleri için bu alanda bir iştirake sıcak bakmadığı tabir edildi.
Eski büyükelçi Tan ayda 35 bin dolar aldı
Bunun üzerine yazışmalarda, Türkiye’de lisans almak için rastgele bir yasal yolun olmadığı, bu nedenle daha güçlü bir lobiciye muhtaçlık duyulduğu belirtildi.
Uber’in Avrupa, Ortadoğu ve Afrika’dan (EMEA) sorumlu bir yöneticisi, “Birçok seçeneği tükettikten sonra, yasallaşma sürecinde bize takviye olacak gerçek kişiyi bulamazsak, bunun Türkiye’deki tüm operasyonumuzu yine gözden geçirmemize neden olacağını hesaba katmak zorundayız” dedi.
Cuneyd Zapsu, Mehmet Şimşek ve Ali Babacan ile bir sonuca varamayan Uber, bu konuşmadan yaklaşık bir ay sonra, lobi faaliyetlerine devam etmek için kutuplaştırıcı bir siyasi figür olmadığını düşündükleri ABD eski büyükelçisi Namık Tan ve ortağı, devrin Türk Amerikan İşadamları Derneği Lideri Ekim Alptekin ile anlaştı. Tan ve Alptekin’in birlikte çalıştığı NT Danışmanlık firmasıyla aylık 35 bin dolardan üç aylık bir kontrat imzalandı.
Uber yöneticileri, Ocak 2016’daki yazışmalarda, üç aylık mühlet sonunda ilerleme kaydedildiği, fakat gayeye ulaşmak için daha uzun vakte muhtaçlık olduğunu belirterek aylık ödenecek ölçüsü “20 bin dolar + bonuslar” olarak belirleyip şirketle bir yıllık mutabakat yapmayı önerdiler. Sızdırılan dokümanlarda bu mukavelenin imzalanıp imzalanmadığı yer almadı.
Fatih Altaylı’ya sipariş köşe yazısı
Uber, bu süreçte medya çalışmaları da yürütüyordu. İç yazışmalara nazaran teğe bir görüşmeler sonrası Hürriyet ve Sabah’ın ortalarında olduğu gazetelere şirket hakkında olumlu haberler yaptırıldı.
Ocak 2016’daki yazışmalarda “hükümete yakın gazeteci” olarak tanımladıkları Fatih Altaylı’nın da iki köşe yazısı kaleme aldığı belirtildi.
Uber yasal statü kazanmadan büyüdü
Gelinen noktada ise şirketin Türkiye’deki lobi faaliyetleri başarısız oldu. Kendi lehine yasal düzenlemelerin önünü açamayan Uber’e 16 Ekim 2019 tarihinde İstanbul 10. Asliye Ticaret Mahkemesi kararı ile erişim pürüzü getirildi. Şirketin, turizm nakliyeciliği yetki dokümanlı araçları taksi olarak çalıştırması kanunlara karşıt bulundu. 2020’nin aralık sonunda ise İstanbul Bölge Adliye Mahkemesi 13. Hukuk Dairesi’nin kararına nazaran yalnızca sarı taksilerle çalışmak suretiyle Uber’e getirilen erişim manisi kaldırıldı.
Ancak tüm bu lobi faaliyetleri içinde şirket, 2014 ile 2019 ortasında yasal statü kazanmadan Türkiye’de faaliyet göstererek büyümüş oldu.
İstanbul Taksiciler Esnaf Odası’nın eski lideri Yahya Uğur, DW Türkçe’ye şirketin mahkeme kararına kadar yasa dışı faaliyette bulunmasa da maddelerdeki boşluklardan faydalandığını, istinaf kararı sonrası ise yalnızca taksilerle çalışma kaidesinden ötürü maddelerle uyumlu hale geldiğini söyledi.
ICIJ’in araştırması da Uber yöneticilerinin vakit zaman maddelerin dışında faaliyet gösterdiklerini bildiklerini ortaya koydu.
Uber yöneticilerinden itiraf
Uber, Türkiye dışında öbür ülkelerde de yasal boşluklardan faydalanmaya çalıştı.
Sızan iç yazışmalara nazaran o devir Uber’in kurumsal bağlantı yöneticisi olan Nairi Hourdajian, Tayland ve Hindistan’daki hükümetlerin araç çağırma hizmetini kapatma uğraşları devam ederken şirket yöneticilerinden birine şöyle diyordu:
“Sorunlarımız var, zira s*tiğimin yalnızca yasadışıyız.”
Başka bir yazışmada ise Uber’in EMEA yöneticisi Mike Macgann, şirketin ülke yöneticilerinden birine Uber’in yeni pazarlara giriş stratejisini şu sözlerle açıkladı: “Temelde Uber piyasaya çıkıyor ve akabinde düzenleyici ve yasal bir b*k fırtınası var.”
Gizli kayıtlar sızdırıldı
Uber’in sızdırılan kayıtları, şirketin dünyanın farklı ülkelerindeki kentlere girmek için savaşırken 2013 ve 2017 yılları ortasında kullandığı taktikleri ortaya koydu.
The Uber Files, İngiltere’nin önde gelen yayın kuruluşlarından the Guardian’a sızdırıldı ve Washington D.C. merkezli kar maksadı gütmeyen gazeteciler ağı olan Milletlerarası Araştırmacı Gazeteciler Konsorsiyumu (ICIJ) ile paylaşıldı.
Araştırma, 83 bin e-postayı içeren 124 binden fazla kayda dayanıyor. Bu kayıtlar ortasında e-postaların yanı sıra Uber’in üst seviye yöneticileri ortasındaki iMessage’lar ve WhatsApp yazışmaları, sunumlar, not defterleri, brifing notları ve faturalar yer alıyor. Belgeler, Uber’in dünya çapında agresif bir formda genişlediği devir olan 2013’ten 2017’ye kadar uzanıyor. The Guardian ve ICIJ tarafından yürütülen ve 44 medya partneri ile paylaşılan proje üzerinde 29 ülkeden 180’den fazla gazeteci dört ay boyunca çalıştı.
Uber: Bugün farklı bir şirketiz
Uber, ICIJ’e ve DW Türkçe’ye yaptığı açıklamada “Uber bugün farklı bir şirket” diyerek geçmişteki davranışlarının mevcut bedelleriyle uyuşmadığını kabul etti.”Beş yıl evvelki bu kusurlar, çok sayıda hükümet soruşturmasına ve üst seviye birkaç yöneticinin iş akdinin feshine yol açtı” diyen Uber’in Pazarlama ve Halkla İlgiler Kıdemli Lider Yardımcısı Jill Hazelbaker, bu yüzden Eylül 2017’de firmanın iş yapış halinin her istikametini dönüştürmekten sorumlu yeni bir CEO olan Dara Khosrowshahi’nin vazifeye getirildiğini belirtti.
Hazelbaker, mevcut Uber çalışanlarının yüzde 90’ının Dara Khosrowshahi CEO olduktan sonra işe başladığını aktardı. Uber sözcüsü Jill Hazelbaker ise “Tabi ki birinci yaklaşımımız daha hassas olabilirdi, çok sayıda yanılgı ve yanlış adımlar içeriyordu. Büyüdükçe, hükümetlerle olan bağlarımızın hem kanunlara uygun hem de şeffaf olmasını sağlamak için, lobi faaliyetlerimiz için ek iç kontrol düzenekleri geliştirdik” tabirlerini kullandı.
Türkiye’deki lobi faaliyetleri için ne kadar bütçe ayırdığını açıklamayı reddeden şirket, şu anda Türkiye’de İstanbul, Ankara ve İzmir’de yalnızca ticari taksi plakası olan taksilerle çalıştıklarını ve Türk maddelerine uygun hareket ettiklerini bildirdi.
DW Türkçe’nin ulaştığı Ali Babacan ve Mehmet Şimşek, Uber’in o periyot Türkiye’deki faaliyetlerini kolaylaştıran rastgele bir tesirde ya da faaliyette bulunup bulunmadıkları ve şirket yöneticileriyle gerçekleştirdikleri görüşmelerin kapsamına ait sorularımıza karşılık vermedi.
