“Kızımı okuttuğum için kocamdan çok dayak yedim, yeniden de onu okula gönderdim. Fakat 13 yaşında mecburen okuldan aldım. Maddi durumumuz yoktu.”
Melek, 17 yaşında evlendirilmiş ilkokul mezunu bir bayan. İkisi kız 4 çocuğu var. Meskenin büyük kızı Nazar’ın 13 yaşında okulu bırakmak zorunda kaldığını bu türlü anlatıyor. Melek, Muş’ta yaşıyor. Muş, Nazar üzere okulu bırakmış binlerce kız çocuğunun yaşadığı bir kent.
Resmi bilgilere nazaran, Türkiye’de kız çocuklarının ortaöğretimde okullulaşma oranının en düşük olduğu vilayet, Muş. Ortadoğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde kız çocuklarının okullulaşma oranı 2020-21 eğitim-öğretim yılında yüzde 78 iken, bu oran Muş’ta yüzde 59 idi. DW Türkçe’nin görüştüğü bayanlar Muş’u, “çok katı, dindar ve muhafazakâr bir şehir” olarak tanımlıyor. Kız çocuklarının eğitimden kopmasında üç temel neden var: Yoksulluk, çocuk yaşta evlilikler ve dini baskılar.
Muş Belediyesi’ne ilişkin halk otobüsünün camındaki “Faizi Terk Edin!” yazısı üzere, dini referanslar gündelik hayatın bir kesimi. Bayan hakları savunucularına nazaran, dini baskılar kız çocuklarının hayatını olumsuz istikamette etkiliyor. Kız çocuklarının dini eğitime yönlendirildiği de sıklıkla dillendiriliyor. Bayanların ekseriyetle tek başlarına meskenden çıkamadığı, bakkala dahi meskenin en küçüğü de olsa erkek çocuklarla gitmelerine müsaade verildiği anlatılıyor. Muş, mahalle baskısının ağır, gerek istihdam gerekse toplumsallaşma imkanlarının kısıtlı olduğu bir kent.
Muş Eğitim-Sen Bayan Sekreteri Türkan Karahan, kız çocuklarının eğitimlerine devam etmeleri konusunda ailelerin gönülsüz davrandığını, birebir durumun erkek çocuklar için geçerli olmadığını tabir ediyor. Karahan, imam hatip okullarının çoğunlukta olduğunu, çocuklarını okutabilen ailelerin özel okulları tercih ettiğini ekliyor.
“Muş’ta kız çocukları ya başları kapatılarak okutuluyor ya kız meslek lisesine veyahut imam hatip okullarına gönderiliyor ya da hiç okutulmuyor.”
“Okumadığın vakit ya işe gönderiyorlar ya kocaya”
34 yaşındaki Saniye’nin en büyüğü 20, en küçüğü 6 yaşında beş çocuğu var. Saniye, ailesi tarafından 13 yaşında evlendirilip Balıkesir’e gönderilmiş. Birinci çocuğunu 14 yaşında doğurmuş. Okula hiç gitmemiş.
“Yirmili yaşlarımda kendi imkanımla bir ay okuma-yazma kursuna gittim. Babam erkek kardeşlerimin okumasına dayanak verdi ancak kız çocuklarını okutmadı.”
Saniye yıllarca tarlada çalışmış, bir doğumunu tarlada yapmış. Eşi ve çocuklarıyla Balıkesir’den Muş’a döndüklerinde “çevreye ahenk sağlamak için” çarşafa girdiğini, sonra başörtüsü takmaya başladığını söylüyor. O da Melek üzere kız çocuklarından birini okuldan almak zorunda kalmış.
“Ekonomik şartlar elvermedi. Şimdiki aklım olsa kızımı asla okuldan almazdım. Mesleği olsaydı kimse ona karışamazdı. Okumadığın vakit çocuk yaşta ya işe gönderiyorlar ya kocaya.”
Evin yükü 13 yaşından beri Nazar’ın omuzlarında
Eğitimden koparılan kızlar çoğunlukla ya dokuma atölyelerinde çalışıyor ya da mağaza ve marketlerde kasiyerlik yapıyor. Melek’in ortaokul terk kızı Nazar, okulu bıraktıktan sonra dokumacılık atölyesinde çalışmaya başlamış. Kızını işe Melek götürüp getirmiş. Melek, kocasının iş bulduğunda çalışabildiğini, kendisinin çalışmasına ise müsaade vermediğini söylüyor. Altı hanelik konutun yükü, 13 yaşından beri Nazar’ın omuzlarında.
Saniye’nin 17 yaşındaki kızı Dila, şu an nişanlı. Dila da Melek’in kızı Nazar üzere okulu bıraktıktan sonra çalışmaya başlamış. Artık meskende kardeşlerine bakıyor. Evlenince çalışmayacak. Dila’nın bir kız kardeşi daha var. Saniye en azından onun okuluna devam edebilmesi için borca girdiğini anlatıyor.
“Ben gün yüzü görmedim. Yük daima benim sırtımdaydı. Eğitim yoksa çalışma imkanı da yok. Okumayınca kendine itimadın olmuyor. Okutsalardı öğretmen, tabip olabilirdim. Şu an karnımı nasıl doyurabileceğimin peşindeyim.”
“Esnafa çocuk yaşta evliliğin kabahat olduğunu anlatıyoruz”
Kız çocuklarının eğitime devam edememelerindeki bir öteki kıymetli faktör, çocuk yaşta, erken ve zorla evlilikler. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) bilgilerine nazaran, 2020 yılında resmi evlilikler içindeki 16-17 yaşındaki kız çocukların oranı yüzde 2,7 iken bu oran Muş’ta yüzde 11 oldu. Bu nedenle kentte Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı’nın uyumunda “Erken Yaşta ve Zorla Evliliklerle Gayret Vilayet Aksiyon Planı” yürütülüyor.
Muş Barosu’ndan Betül Demireller Hoş, hareket planı kapsamında misyon yapan avukatlardan biri. Kasım ayında bir hafta boyunca başta kuaför, berber ve gelinlik satan mağazalar olmak üzere esnaf ziyaretleri yaptıklarını, çocuk yaşta evliliklere karşı broşür dağıtıp afiş astıklarını anlatıyor. Gelinlik mağazalarında çalışanlar, en çok 16-17 yaşındaki kız çocuklarının geldiğini aktarmış.
Demireller Hoş, yaptıkları çalışmaları “Ekibimizde emniyet mensubu, toplumsal çalışmacı, jandarma ve avukat oluyor. 18 yaş altı evliliklerin cinsel istismar hatası oluşturduğunu, cürmü ihbar etmemenin de cürüm olduğunu anlatıyoruz. En çok bildirilmemesinin hata olduğuna şaşırıyorlar” kelamlarıyla anlatıyor.
Muş’ta nüfusun yaklaşık yüzde 65’i köylerde yaşıyor. Muş Barosu Bayan Hakları Merkezi Lideri Ruken İnanç’a nazaran, bu nedenle eğitime devam etmeyen kız çocuklarının takibini yapmak kolay olmuyor.
Kadına karşı şiddet yaygın
Kadın hakları savunucularının aktardığına nazaran Muş, ruhsal şiddet kadar bayana yönelik fizikî şiddetin de yaygın olduğu bir kent. Melek, kocasından yıllardır şiddet gören bayanlardan biri. Birden fazla kere darp raporuyla karakola giderek şikayetçi olduğunu, kocası hakkında uzaklaştırma kararı aldırdığını, boşanmak istediğini lakin ailesinin müsaade vermediğini anlatıyor.
“Öyle olağan dayak değil, öldürse daha güzel yani. Bir gün ayaktan bayıldım, ambulans geldi de hastaneye götürdü.”
Muş’ta bakanlığa bağlı tek bir sığınmaevi var ancak hem şartların hem de muamelenin epeyce makûs olduğu tez ediliyor. Sığınmaevine dair bir öteki sorun ise adresinin herkes tarafından bilinmesi. O denli ki kimi vakit kocaların eşlerini otomobille sığınmaevinin kapısına giderek konuta götürdükleri konuşuluyor.
KAMER gönüllüleri “farkındalık” çalışmaları yapıyor
Muş’ta sivil toplum aktifliği de yok denecek kadar az. Bayan hakları savunuculuğu yapan Muş Bayan Derneği ve Muş Bayan Çatısı, darbe teşebbüsünden sonra kapatıldı. İnsan Hakları Derneği ise bir müddettir faaliyet göstermiyor. Mevcut durum, bayanların örgütlenmesi önünde zorluklar oluşturuyor.
Muş KAMER, kentte hala faaliyet gösteren tek bayan derneği. Dernek gönülleri Şinda Kara ve Mukadderat Ölgen, hane ziyaretleri sırasında bayanların en çok “aşağılanmaktan” şikâyet ettiğini anlatıyor. 18 yaş üstü ve isteyerek evlenen bayanların sayısının epey az olduğunu lisana getiriyorlar. KAMER gönüllüleri Muş genelinde bayanlara yönelik toplumsal cinsiyet eşitliğini ve haklarını anlatmak ismine farkındalık küme çalışmaları yapıyor.
Kara ve Ölgen, “Grup çalışmalarına katılan bayanların birçoklarından kocalarının, ‘Sana bu akılları kim verdi’ dediğini dinliyoruz” diyorlar.
