Fırsatçı esnafa “Osmanlı işi” cezalar
Vakanüvis
Pandemi tesiri ve savaş kurallarının, tüm dünyada hayat pahalılığı ortamı oluşturduğu bir vakıa. Fırsatçılık ise kaideleri daha da ağırlaştırıyor.
Türkiye de bu bilgili ortamdan azade değil. Kamuoyu araştırmalarında hayat pahalılığı, uzun vakittir birinci sırada yer alıyor.
Ayıplı hizmet ve mal arzı da her ülkede olduğu üzere ülkemizde de büyük bir sorun. Aslında bu sorun tarihte de çabucak her ülkede var oldu.
Elbette Osmanlı döneminde de bu meseleler yaşanıyordu. Her devlet üzere Osmanlı İmparatorluğu da ticaretteki makus niyetli yaklaşımlara karşı tedbir alıyordu. İşte, o tedbirlerden bir demet…
Osmanlı’da esnafa ağır yaptırımlar vardı
Osmanlı Devleti’nde esnaf; halkın muhtaçlıklarının problemsiz bir biçimde karşılanmasını amaçlayan ve bunu yaparken mal ve hizmet üretiminden tüketimine kadar bütün evreleri içine alan, devletin belirlemiş olduğu kurallar çerçevesinde çalışması beklenen bir sınıftı.
Devlet, düzgün işleyiş için esnaf birliklerini sert kurallarla sıkı bir kontrol altında tutuyordu. Bu kurallara uymayanlara da ağır cezalar veriliyordu.
Cezaların mantığında caydırıcılık ana ögeydi. Osmanlı’daki esnaf örgütlenmesi, İslam’ın tesis ettiği ahlakî normlara uygun davransa da insanın olduğu yerde her vakit suiistimal olabileceği gerçeğiyle vakit zaman makus niyetli esnaflar görülebiliyordu.
Devlet de öncelikle bu hataları işleyen esnafa malî cezalar veriyor, fiilin yüküne nazaran de azarlama, teşhir, mahpus, sürgün, zincire vurma, kürek ve sair hürriyeti engelleyici cezalar da devreye girebiliyordu.
Ekmeğin gramajıyla oynayan taş kırmaya gönderiliyordu
Kayıtlarda “manevi cezalar” başlığı altında birinci olarak yer alan ikaz cezası, esnafın işlemiş olduğu kabahatlerde en sık karşılaştığı cezaydı. Genel itibariyle birinci ihlallerde hatalılar uyarılmaktaydı.
Sahte eser satmak, aldığı eserin karşılığını vermemek üzere hatalar için ikaz yolu uygulanırdı. Osmanlı’da en ağır cezalara çarptırılanlar çoklukla fırıncı esnafıydı. Halkın temel besin hususuna yönelik yanlış hareketler sert bir biçimde cezalandırılıyordu. Öbür esnaflarda birkaç defa işletilen ihtar sistemi, fırıncı olunca hatanın ikinci tekrarında çabucak fizikî cezaya dönüşüyordu.
Kayıtlarda, İstanbul’da fırıncılık mesleğini ifa eden Osman ismindeki esnafın ekmeğin gramajını düşürmesinden ötürü uyarıldığı fakat hatasında ısrar ettiği için çabucak bir kalede taş kırma cezasına çarptırıldığı yer almaktaydı. Yeniden fırıncılık yapan Yeniçeri İbrahim de ekmeğin gramajıyla oynadığı için birebir cezaya çarptırılmıştı. Ekmekçilik mesleğini icra eden fırıncı, çörekçi ve simitçilerden gramajdan çalanlardan birçoğu da Boğazkesen hapishanesine kapatılmıştı.
Sahtekâr esnafa, yüzünü boyayıp eşekle dolaştırma cezası
Böyle durumlarda tartı ve ölçü aletlerine el konuluyor, sahibine de teşhir cezası uygulanıyordu. Esnaf, rencide edici bir biçimde öncelikle kendi semtinde olmak üzere çarşı pazar dolaştırılırdı. Sahtekâr esnafın toplum içinde rencide edilmesinin daha da güçlü hale getirilmesi için yüzüne, tanınmasını engellemeyecek fakat utanç içinde kalmasını sağlayacak kadar siyah mürekkep de sürülürdü.
“Yüzümüze kara çaldın” tabiri de büyük ihtimalle bu uygulamadan kaynaklanmıştı.
Kilis’te yaşanan bu türlü bir cezalandırmada, eksik tartan fırıncının yüzü boyanmış, pişirdiği ekmeklerden birkaçı boynuna asılmış halde kent içinde çarşı ve pazar yerlerinde eşek üzerinde dolaştırılmıştı. Bir başka örnekte de hileli mal üreten esnaf, başına tahta külah geçirilerek eşek üzerinde halk içerisinde dolaştırılmıştı.
Kulağından duvara çivileme cezası
Esnafların işlemiş oldukları cürümlerden ötürü karşılaşmış oldukları bir öteki ceza tipi de vücudu cezalardı. Bunlar sırasıyla dayak cezası, kulağından duvara çivileme ve idam cezalarıydı.
Dayak cezası, mahpus ve sürgün üzere ağır cezalara alternatif olarak düşünülen bir ceza tipiydi.
Dayak ve kulağından duvara çivileme cezaları Subaşılar tarafından uygulanırdı. Bu ceza sıklıkla devletçe konulan narha (fiyat sınırlaması) uymayan esnafa verilirdi. Kulak cezası en çok temel besinler alanında faaliyet gösteren fırıncı, kasap yahut lokanta esnafına uygulanmaktaydı.
Dükkânını başına yıkmak…
Esnafın işlemiş olduğu cürümlerden ötürü verilen malî cezalar da basamak evre çok ağır düzeylere ulaşıyordu. Buna nazaran; öncelikle para cezası uygulanan esnaf, hatasında ısrar ederse sırasıyla bir müddet dükkânı kapatma, mallarına el koyma, süresiz olarak işyerini kapatma, meslekten men etme ve nihayet çok ağır kabahatlere uygun olarak da dükkânı yıkmak halinde uygulanabiliyordu. Fakat dükkânını başına yıkmak çok ender görülmüştü.
Tütün yasağını uygulamak için aldığı sert önlemlerle tanınan Padişah IV. Murat vaktinde, tütün içilen kahvehanelerden kimilerinin yıkıldığı biliniyordu. Bu örneklerden birinde; Kasımpaşalı Kahveci İbişin, kahvehanesine erâzil şahısları topladığı münasebeti ile kahvehanesinin yıkımına ve kendisinin de Bozcaada’ya sürgününe karar verilmişti. Bir öteki örnekte de Galata, Üsküdar ve Boğaziçi kıyılarındaki kahvehaneler ile kayıklarda saz ve tarab (eğlence) ile edebe ters haller gösterenlere mani olunması konusunda Bostancıbaşı’na yazılan bir buyruktan bahsedilmekteydi.
Osmanlılarda, ruhsatsız ve adapsız bir biçimde açılan her ticarethaneye kapatma cezası verilmekteydi. Sorumluların dikkatini çekmemek için genel itibariyle çarşı merkezlerinde uzakta açılan bu dükkânlar fark edildikleri anda çabucak kapatılırdı.
Esnaf Loncaları bu tıp uygunsuzlukları yakından takip eder, gereği yapılması için de devlet nezdinde harekete geçerlerdi. Loncalar bazen de ahlaken düşük şahısların esnaflık yapmaması için kamu görevlilerini ikaz ederlerdi. Galata’daki “esnaf erbabı”, mahkemeye giderek, Todori isminde bir zimminin meslektaşları olduğunu lakin esnaf nizamına uygun olmayan düşük işlerle meşgul olmasından ötürü kendisinden rahatsızlık duyduklarını belirterek, meslekten men edilmesini istemiş, mahkeme de şikâyeti haklı bularak gereğini yapmıştı.
Bu çeşit cürümler ortasında “layığınca iş yapmamak, vergi kaçırmak, arabozuculuk ve kaosa sebebiyet vermek, sahtekârlık, sair ahlaksızca davranışlarda bulunmak, öteki esnaflara yönelik olarak uygunsuz telaffuzlarda bulunmak” yer alıyordu.
Çevredeki halka rahatsızlık veren kimi esnaflar için de cezalara gündeme gelirdi. Bozacı esnafından kimileri sık sık cezaî yaptırımlarla karşı karşıya kalmaktaydı. Zira buralarda bozanın yanı sıra içki satıldığı da görülüyordu. Kaçak yollarla içki içmek isteyen uygunsuz şahıslar buralara devam ediyor, etraf halkı da bu durumdan rahatsız oluyordu. Cami yakınında olan birtakım bozahaneler bu nedenle kapatılmıştı.
Müteahhit ve inşaat ustalarına idam cezası
Osmanlı Devleti’nde, halkın huzuru ve inancını sağlamada ağır cürümler işleyen esnafa verilen cezalar kadem kademe artar, birtakım durumlarda sorumlu cürmünün bedelini canıyla öderdi. Hileli besin sonucu ağrı hastalanmalar ya da mevt hadiseleri görülürse buna neden olan esnaf idam edilirdi.
Ayrıca, çıkan yangınlar sonucunda yıkılan kimi dükkânlara çeşitli sebeplerle tekrar inşa müsaadesi verilmemiş, buna karşın inşaatı yapan müteahhit ve ustalardan bazılarının idam edildiği kayıtlarda yer almıştı.
Bu cins dükkânlar ekseriyetle kahvehaneler ile üst katları bekâr odaları olarak kullanılan dükkânlar ve serkeş tiplerin devam ettiği kimi hanlar olurdu.
Ayrıca Osmanlı’nın klasik periyotlarında, gayrimüslim esir tacirlerinin kendi dindaşlarına Müslüman esir satmaları da büyük bir hataydı ve cezası idamdı.
– Talip Şahin, “Osmanlıda Esnafların İşlediği Cürümler ve Karşılaştığı Müeyyideler”, Asia Minor Studies Hâkemli Mecmua, Cilt 10, Sayı 1, Ocak 2022
